ÖZYAŞAM HİKAYESİNİN İLK İPUÇLARI:
GALENOS, DE LIBRORUM SUORUM
İ. S. 129’da Bergama’da doğan Galenos’un kimliği ve kişiliği hakkında çok şey söylenmiştir. Galenos bir araştırmacı ve bilgindir, bir cerrah ve şifalı bitkiler uzmanıdır, filozof-imparator Marcus Aurelius’un özel doktoru, yakın arkadaşı ve sırdaşıdır, en iyi doktorun aynı zamanda filozof da olması gerektiğini söyleyen
[1], henüz 14 yaşında Bergama’da Stoacı ve Platoncu filozofların derslerine katılan bir felsefe düşkünüdür ve son olarak da bu yazıda işaret edileceği gibi eskiçağda özyaşam hikayesi yazmaya girişen birkaç yazardan biridir.
[2]Mimar babası Aelius Nicias tarafından daha erken yaşlardan itibaren matematik ve geometri eğitimi alan Galenos, daha sonra yine babasının yönlendirmesiyle 146 yılında tıp çalışmalarına başlar. 148/9’da babasının ölümüyle hayatında bir dizi seyahat dönemi açılır. İzmir, Korinthos ve İskenderiye’de pek çok hocayla tanışır ve tıp konusunda ilk bilgilerini edinir, bu hocalar arasında özellikle anatomi ve Hippokrates’in kurduğu sistem üzerine uzman bilginler Galenos’a büyük katkı sağlar. Henüz 19 yaşında anatomi ve fizyoloji üzerine ilk denemelerini kaleme alır. Mantık alanındaki önemli eserinin ilk satırlarını da yine bu dönemde yazacaktır. 157’de Bergama’ya döner ve gladyatörlerle ilgilenen hekim görevine getirilir. 162-66 yılları Galenos’un hayatında önemli yer tutar. Roma’ya ilk ziyaretini bu dönemde gerçekleştirecek, kamuya açık tartışmalarda boy gösterecek ve anatomi gösterilerinde yer alacaktır. Yine bu dönemde altı kitaplık Hippokrates ve Platon’un Düşünceleri
[3] adlı eserini, Vücudun Parçalarının İşlevleri
[4] adlı eserinin ilk kitabını kaleme alır ve her iki eseri de konsül sınıfından Boethus’a takdim eder. Yeni başlayanlar için Kemikler ve Yeni Başlayanlar için Nabız adlı çalışmalarını da bu döneme sığdıran Galenos’un bu dönemdeki son eseri ise bugün elimizde olmayan damar, atardamar ve sinirlerin yapısı üzerine yaptığı çalışmadır.
166 yılında Roma’da büyük veba patlak verir. Galenos Bergama’ya geri döner ancak hemen iki yıl sonra Marcus Aurelius’un ordusuyla birlikte Germania seferine katılmak üzere çağrılır. Bir yıllık hizmetinin ardından Roma’ya ikinci kez döner ve hayatının ikinci en verimli dönemine başlar. 169 – 75 yılları arasında verdiği eserlerin listesi oldukça kabarıktır. Hippokrates’e göre Elementler, Karışımlar, Doğal Yetiler Üzerine
[5], Nefes Almanın İşlevi
[6], Vücudun Parçalarının İşlevleri adlı eserin diğer bölümleri, Vücutlarımızın en iyi Yapısı ve İyi Durumu; Nabız Üzerine temel eserleri; Hippokrates ve Platon’un Fikirleri Üzerine adlı eserin kalan bölümleri; İnceltici Diyet; temel farmalojik eserinin ilk bölümü olan Basit İlaçların Karışım ve Niteliği, sağaltım konusundaki magnum opusu İyileşme Yöntemi, perhiz üzerine temel eseri olan Sağlık Meseleleri; hastalıkların sınıflandırma ve tanısını ve bilimsel uygulamayı içeren diğer çalışmaları topladığı bir dizi kitap (Sağaltım tekniği hakkında Glaukon’a Mektup da bu kitaplar arasındadır); Thrasyboulos’a; Bir Küçük Topla İdman Yapma; ve bir dizi Hippokrates metninin açımlaması. Galenos’un kendi kayıtlarına göre bu dönemde kamuya açık tartışma ve gösterilere son vermiş ve hastalarıyla birebir görüşme ve uygulamalarına ağırlık vermiştir.
176 yılında Marcus Aurelius Roma’ya döner, Galenos imparatorun ve bir dizi yüksek sınıftan Romalının hamiliğini kazanır ve onların koruması altında çalışmalarına devam eder
[7]. Commodus’un göreve geldiği 180’e kadar Hippokrates metinleri üzerine çalışmaya devam eder. Elli yaşında perhiz üzerine temel bir eser kaleme alır, Gıdaların Nitelikleri Üzerine ve Sağlık Meseleleri adlı kitabını tamamlar; Kitaplarımın Sırası Üzerine adlı eseri de bu döneme aittir.
193’de Septimius Severus göreve gelir ve Galenos son kitaplarını kaleme alır. Kalbin Vücuda Bağımlılığı, Embriyonun yapısı, İlaç Üzerine ve bilimsel özellikle başka kitaplar. Kitaplarım Hakkında adlı eseri de bu dönemde yazmıştır.
Galenos kesin olmamakla beraber 210 yılında ölür.
Böylesi verimli bir yazarın çalışmalarının yaşadığı dönemde ve ölümünden sonra kopya edilmesi, farklı isimler altında yayımlanması ve başka yazarların da onun ismini kullanarak eserler vermesi kaçınılmaz oldu. Galenos tüm bu girişimlerin önünü kesmek için yazdığı iki kitapla niyetinin çok ötesinde bir iş yapmış ve bugün anladığımız anlamdaki özyaşam türünün ilk denemesini bu mektuplarla kağıda ve yazın dünyasına geçirmiştir. Kitaplarım Hakkında
[8] adlı çalışmasında Galenos Roma kitap dükkanlarında kendi eserlerinin başka yazarların isimleri altında elden ele dolaştığını, dahası bazı çalışmaların da ona atfedilerek satıldığını belirtmekte ve bunun önüne geçmek için de kitaplarının bir listesini vermeye karar verdiğini söylemektedir. Bu noktada sözü Galenos’a vermeli:
Mevcut kitaplarımın tasnif edilmesine ilişkin olarak verdiğin tavsiyenin geçerliliği, Bassus, olaylarla doğrulanmış bulunuyor. Son zamanlarda yaptığım bir Sandalarium
[9] gezintisinde, ki burası Roma’nın en büyük kitap satış mekanıdır, burada satışa sunulan bir kitabın benim tarafımdan mı yoksa bir başkası tarafından mı yazıldığı konusunda bir ihtilafa tanık oldum. Kitabın ismi şöyleydi: Doktor Galenos. Biri bana ait olduğunu zannederek satın almıştı kitabı; bir başkası –belli ki iyi bir okuyucu- başlığın tuhaflığını fark edip, konusunu öğrenmeyi arzuladı. Daha ilk satırları okur okumaz kitabı hemen yırtıp, doğruca şöyle dedi: “Bu Galenos’un dili değil, başlık sahtedir.” Belli ki bu adam, gramer ve belagat iyi söz ve yazı (retorik yıldız koy) öğretmenlerinin eskiden Yunan çocuklara her zaman verdikleri temel ilk eğitimi almış biriydi. Bu günlerde ise tıpta ya da felsefede bir meslek edinmeye başlayan çoğu kişi düzgün okuyamıyor bile, ama bir yandan da insan çabasının en güzel ve en büyük alanıyla, yani felsefe ve tıbbın sağladığı bilgi ile ilgili olarak verilen derslere sık sık katılıyorlar.
Bahsettiğim bu tembellik(kolaya kaçma), ben daha gençken de vardı, ancak bu gün olduğu kadar fazla değildi. İşte bu sebepten –ayrıca kitaplarım her türlü bozmaya maruz kaldığı, farklı ülkelerde insanlar her tür kısaltma, ekleme ve değiştirmelerle farklı farklı metinler çıkarıp kendi isimleriyle yayınladıkları için- en iyisinin önce bu bozmaların yapılma sebeplerini açıklamak ve sonra da bana ait olan her bir kitabın içeriğinin bir kayıtını vermek olduğuna karar verdim.
[10]Galenos bu girişin ardından, 17 başlık altında eserlerinin yazım yer ve sürecini anlatmaya koyulur. Tasnife Roma’da ilk bulunuşu sırasında yaptığı çalışmalarla başlar. Yalnızca bu başlığın içeriğinin dikkatli bir okunuşu bile, Galenos’un bu eserinin neden özyaşam türünün ilk örneklerinden sayıldığını göstermeye yeterlidir. Galenos, Martialius adında anatomi konusunda çalışmalar yapan bir çağdaşıyla karşılaşmasını anlatmakta, adeta onu sorguya çeken yetmiş yaşını aşmış bu araştırmacıya verdiği cevapları bir bir sıralamakta ve bu yönüyle hayatının bir kesitini okuyucu için öyküleştirmektedir.
[11]Bir diğer olayda, Galenos kamuya açık bir toplantıda eski hekimler hakkında konuştuğunu anlatır, kendisinden önce tartışılan konu Erasistratus’un bir çalışmasıdır. Galenos, kendisini Erasistratus’un takipçisi olarak gösteren Martialius’u sinirlendirmek için bir konuşma yapar. Konuşması son derece etkili olur, öyle ki, Martialius’a muhalif bir dostu bu konuşmanın bir özetini almak için adeta Galenos’a yalvarır. Roma’yı zamansız terk etmek zorunda kalırsa bu özeti yanında götürebilecek ve hastalarıyla deneylerinde Martialius’un fikirlerini çürütmek için kullanabilecektir.
[12] Galenos bu örnekte de görüldüğü gibi, kitabın ortaya çıkışını hikayesiyle beraber vermektedir, bu yönüyle Galenos için yalnızca otobiyografi yazarı değil otobibliografi yazarı da demek mümkündür hatta Kitaplarım Hakkında hakkında adlı eseri bir otobio/bibliografi kitabıdır.
Kitaplarımın Listesi Hakkında adlı mektubu da az önce söz ettiğimiz Kitaplarım Hakkında Yazdığım Kitaplar Hakkında kadar ilgi çekicidir. Galenos bu kitaba da seslenmeyle başlar:
Yazdıklarımın sırasını açıklayacak bir el kitabına ihtiyaç olduğunu işaret ederken hakkın vardı Eugenianus, ne de olsa hepsi aynı amaçla, aynı işlevle ve aynı konuda yazılmadı. Sen de biliyorsun ki, bazıları arkadaşlarımın isteği üzerine, onların seviyesine uygun yazıldı; diğer bazı kitaplarım ise yeni başlayanlar düşünülerek yazıldı. Her iki durumda da niyetim elden ele geçirilmeleri ve gelecek nesiller için korunmalarıydı çünkü görüyorum ki daha önceki dönemlerde yazılan kitaplar bile çok az sayıda kişi tarafından anlaşılıyor. Doktorlar ve filozoflar diğer doktor ve filozoflara karşı öğretilerini bilmeden ve doğruları yanlışlarıdan ayırmalarını sağlayacak mantıksal yöntem alıştırması yapmadan hayranlık duyuyorlar.
[13]Bu girişin ardından Galenos tıp ve felsefe alanında kaleme aldığı eserleri okuma sıralarına göre verir. Okuyucunun ilgi alanı ve bilgi birikimine göre okuma sırası değişebilecektir, zaten Galenos bu mektubu en çok da yeni başlayanlar için kaleme almaktadır, ancak ilk okunması gereken kitap olarak gördüğü çalışması tektir. Sözcükleri yanlış ve kötü kullananlara yönelik doğru kullanımla ilgili bir kitap. İlk mektuptan daha kısa olan bu ikinci mektupta da Galenos eserlerinin yazım hikayelerini vermektedir.
Galenos verdiği eserlerle yalnız sınırlı bir dünyanın okuyucularının zihinleri açmamış, diğer kültürlerin yazın dünyalarını da derinden etkilemiştir. Tıp alanında yaptığı çalışmaların çevirilerle İslam dünyasında da geniş bir okuyucu kitlesi bulduğunu ve geliştirildiğini biliyoruz, ancak özyaşam tarzında verdiği eserlerin de böylesi derin bir etki uyandırdığı düşüncesi son yüzyılda üzerinde tartışılmaya başlanan bir konudur.
Reynolds çalışmasında
[14] Arap özyaşam hikayesi yazma geleneğini etkileyen yazarların başında Galenos’u sayar. Galenos’un verdiğine benzer bir kitap listesi hazırlama fikri Arap yazın dünyasının temsilcileri arasında da gitgide yaygınlaşır, bu kitap listelerinin içine yazarının hayatıyla ilgili notlar ekleme de bir gelenek halini alır, öyle ki Galenos’un yaptığının bir adım ötesi olarak artık yazarlar tasnif sürecinde doğum yerlerini, soy ağaçlarını, yaptıkları gezileri ve ilk bilgilerini edindikleri öğretmenlerini de saymaktadırlar.
[15] Yine Galenos’un Martialius’la ilişkisine benzer kıskanç rakipleri çalışmalara katma durumu, Hunayn ibn Ishāq’ın özyaşam hikayesinde en açık haliyle görülür. Hunayn’ın döneminin en güvenilir çevirmenlerinden biri olduğunu, Galen’den kimi çeviriler yaptığını ve şüphesiz bahsettiğimiz eserinden de haberdar olduğunu eklemek gerekir.
[16]George Misch A History of Autobiography in Antiquity adlı kitabında Galenos’dan daha sonra özyaşam hikayesi türü olarak adlandırılacak yazın türünün Flavius Josephus ve Damaskuslu Nikolaus ile birlikte ilk temsilciler arasında sayar.
[17] Misch’e göre Galenos yazdığı bu iki eserle kitapları üzerinden hayatından kesitler vermekte ve kitaplarının başarısıyla hayatındaki değişiklik ve gelişmelerin eş zamanlı olduğunu söylemektedir. Kitaplar yalnızca bilgi verme amaçlı değildir, aynı zamanda öğretici ve yol gösterici yanları da vardır. Okuyucu kitaplardan da, Galenos’un hayatından da dersler çıkarmalıdır.
[18][1] Si quis optimus medicus est, eundem esse philosophus.
[2] George Misch, A History of Autobiography in Antiquity, Routledge, 1998, sayfa 326 -29.
[3] Galen on the Doctrines of Hippocrates and Plato, P. De Lacy tarafından çevrilmiş ve açımlaması yapılmıştır, Corpus Medicorum Graecorum v. 4. I. 2, 3 cilt, Berlin, 1978 – 84.
[4] Galen on the Usefulness of The Parts of the Body, M. T. May, Ithaca, NY, 1968.
[5] Galen: On the Natural Faculties, A. J. Brock, Loeb Classical Library, London, 1916.
[6] Galen on Respiration and the Arteries, D. J. Furley ve J. S. Wilkie, Princeton, 1984.
[7] Galen: Selected Works, P. N. Singer, Oxford University Pres, 1997, sayfa Ii.
[8] Özgün adıyla De Librorum Suorum, birkaç kaynaktan okunabilir: Arthur J. Brock, Greek Medicine, being extracts illlustrative of medical writers from Hippocrates to Galen (London: Dent and Sons, 1929), 174–81; Fransızca çeviri, Paul Moraux, Galien de Pergame: souvenirs d'un médecin (Paris: Belles Lettres, 1985); Galen: Selected Works, P. N. Singer, Oxford University Pres, 1997.
[9] Lat. Çarık yapımcıları sokağı.
[10] Galen: Selected Works, P. N. Singer, Oxford University Press, 1997, On my Own Books, 8-10, sayfa 3.
[11] a. g. e. sayfa 6, 14.
[12] a. g. e. sayfa 6, 15.
[13] The Order of My Own Books, 49 – 50.
[14] Interpreting the Self, Autobiography in the Arabic Literary Tradition, Reynolds, University of California Pres, Berkeley Los Angeles London, 2001.
[15] a. g. e. sayfa 47.
[16] Galenos’un hayatının Arapça versiyonları için, bakınız Max Meyerhof, “Autobiographische Bruchstücke Galens auz arabischen Quellen,” Sudhoffs Archiv für Geschichte der Medizin 22 (1929): 72–86.
[17] MISCH, George; A History of Autobiography in Antiquity, Part I, Routledge, 1998.
[18] a. g. e. sayfa 326 – 329.
2008'e girerken günceme düştüğüm notu, 2009 için de tekrarlayayım: Evcil hayvan barınakları ilginizi bekliyor, biraz kuru mama ve bol sevgiyle yeni yıla hiç hissetmediğiniz kadar mutlu ve huzurlu girebilirsiniz. 
Dört ayda bir yayınlanan Baykuş'un Eylül-Aralık 2008 sayısı birkaç gün önce çıktı, yeni sayının dosya konusu "Muamma Nesne: Özne".
